„წამოყევი „ა“ მატარებელს“

რკინიგზის მუსიკა

რკინიგზა და მატარებელი განსაკუთრებით მიყვარს ტრანსპორტის სახეობებს შორის. თითქმის ყოველთვის მისი ხმა მუსიკასთან და სხვადასხვა რიტმთან ასოცირდებოდა. შეიძლება ითქვას, რომ მატარებელი ერთ-ერთი ყველაზე მუსიკალური სატრანსპორტო საშუალებაა. მის ლიანდაგებზე მოძრაობას აქვს სხვადასხვა რიტმი და ტემპი, რაც მუსიკის განუყოფელი ნაწილია. სხვათა შორის, რკინიგზის სკოლაში ვსწავლობდი (იყო ასეთი სკოლებიც საქართველოს სსრ-ში), რომელიც სადგურთან ახლოს იყო და ხშირად გაკვეთილებზეც ისმოდა იქ ჩამომდგარი თუ დაძრული თბომავლების თუ ელმავლების საყვირის ხმები. ამ სტატიაში მინდა მატარებელი უშუალოდ დავუკავშირო მუსიკას და ჩემი საყვარელი კომპოზიციებიც გაგაცნოთ.

მე-19 საუკუნეში დიდი ინდუსტრიული რევოლუციის დროს რკინიგზა მასობრივი გადაადგილების საშუალება გახდა. სწორედ ამ პერიოდიდან იგი უამრავი ხელოვანის შთაგონების წყაროდ იქცა, როგორც კაცობრიობის დიდი წინსვლისა და სიახლის სიმბოლო. ხელოვნების სულ ახალი დარგის – კინემატოგრაფიის ერთ-ერთი პირველი ნაწარმოებიც კი რკინიგზას უკავშირდება. ძმებმა ლუმიერებმა 1896 წელს გადაიღეს 48-წამიანი ფილმი – „მატარებლის შემოსვლა ლა-სიოტას სადგურში“, რომელმაც მთელი მსოფლიო მოიარა და ადამიანებზე  უზარმაზარი, შოკური ეფექტი მოახდინა. რკინიგზით შთაგონებულებს შორის, რაღა თქმა უნდა, მუსიკოსებიც იყვნენ. მატარებლის სიჩქარე, რიტმი და ტემპი, ბუნებრივ ხმებთან ერთად, ნიჭიერ კომპოზიტორებს საინტერესო მუსიკალური ნაწარმოების შექმნისთვის შთააგონებდა. 

იოჰან შტრაუს I (მამა)

დავიწყოთ კლასიკური მუსიკით. კომპოზიტორები ხშირად მგზავრობდნენ მატარებლით და მგზავრობის დროს შესანიშნავ მუსიკასაც წერდნენ ხოლმე. თუმცა მათ შორის  ისეთებიც იყვნენ, რომლებიც დიდი ინდუსტრიული რევოლუციის ამ მონაპოვარს სულაც არ უყურებდნენ მოწყალე თვალით. ცნობილ გერმანელ კომპოზიტორ რიხარდ ვაგნერს ძალიან არ უყვარდა მატარებლით მგზავრობა. გერმანელი ფელიქს მენდელსონი კი რკინიგზაზე მგზავრობას „ნერვების აგონიას“ უწოდებდა. საბედნიეროდ, ისტორიამ არაერთი კომპოზიტორი და მუსიკოსი შემოინახა, რომელთაც ძალიან უყვარდათ მატარებელი და შემოქმედების მნიშვნელოვანი ნაწილიც დაუთმეს მას. რამდენიმე მათგანს ახლა გავიხსენებ. 

იოჰან შტრაუს I-მა 1836 წელს დაწერა Eisenbahn-Lust Waltz („რკინიგზით აღტაცების ვალსი“). ამ ნაწარმოებით აღინიშნა ვენიდან ჩეხეთის ქალაქ ბრეცლავთან დამაკავშირებელი რკინიგზის ხაზის გახსნა. ნაწარმოები იწყება და მთავრდება ორთქლმავლის ლოკომოტივის ხმებით. იგი პირველია შტრაუსების ოჯახის კომპოზიტორი წევრების (რომელთა შორისაც მამა და სამი შვილი შედიოდა) მიერ ამ თემაზე შექმნილი რამდენიმე ნაწარმოებიდან. „ვალსების მეფედ“ წოდებულმა შვილმა იოჰან შტრაუს II-მ რკინიგზას ცნობილი Vergnügungszug Polka, op. 281 („სასეირნო მატარებლის პოლკა“) მიუძღვნა.

მუსიკის ახალ ლექსიკონში რუს კომპოზიტორ მიხეილ გლინკას ნაწარმოები „მოგზაურობის, ანუ მატარებლის სიმღერა“ აღწერილია, როგორც სავარაუდო პირველი სიმღერა რკინიგზის შესახებ. გლინკამ სიმღერა მისი მეგობრის, ნესტორ კუკოლნიკის ტექსტზე 1840 წელს შექმნა. სიმღერის სიტყვები ასეთია: „მატარებელი სწრაფად მიიწევს წინ სოფლის გზაზე, ის ქარზე უფრო თავისუფალია“. მუსიკაც შესაბამისი ტემპით, სტაკატოებით და რიტმითაა წარმოდგენილი.

ჰექტორ ბერლიოზი

ფრანგ კომპოზიტორ ჰექტორ ბერლიოზს „რკინიგზის სიმღერა“, ანუ დიდი კანტატა ტენორისა და გუნდისთვის კომპანია „ჩრდილოეთის რკინიგზამ“ შეუკვეთა. ნაწარმოები 1846 წლის ივნისს პარიზი-ლილი-ბრიუსელის სარკინიგზო ხაზის გახსნაზე შესრულდა. იმ დროისთვის ბერლიოზი ახალი დაბრუნებული იყო ევროპის დამქანცველი ტურნედან, რომელშიც მან დილიჟანსით იმგზავრა, ამიტომ ამ შეთავაზებას სიხარულით დათანხმდა და სამუშაო რამდენიმე დღეში დაასრულა. ნაწარმოები შესრულდა 1975 წელს ლონდონის როიალ ალბერტ ჰოლში სტოკჰოლმის და დარლინგტონის რკინიგზის 150 წლის იუბილეს აღსანიშნავად გამართულ კონცერტზე, აგრეთვე, 1994 წელს, „ევროსტარის“ (სარკინიგზო მომსახურება, რომელიც დიდ ბრიტანეთს ლა-მანშის გვირაბით კონტინენტურ ევროპასთან აკავშირებს) მომსახურების გახსნის ცერემონიაზეც. ცნობილი ჩეხი რომანტიკოსი კომპოზიტორი ანტონინ დვორჟაკი ფაქტობრივად პროფესიონალი თრეინსპოტერი (ადამიანი, რომელიც მატარებლების ყურებითაა გატაცებული) იყო. მას ძალიან უყვარდა პრაღის ფრანც-იოზეფის სადგურზე მისვლა და ლოკომოტივის ინჟინრებთან საუბარი. ეს გატაცება მუსიკაში არასდროს გამოუხატავს, სანამ 1930 წელს შექმნილი მისი პოპულარული „იუმორესკა ნომერი 7“-ის მელოდია 1930-იან წლებში არ დაადეს მგზავრობის თანმხლები დისკომფორტის აღმწერ მოწოდებას: „მგზავრებო, თავი შეიკავეთ ტუალეტის ჩარეცხვისგან, როცა მატარებელი ადგილზე დგას“.

მოგეხსენებათ, ბლუზი და ჯაზი მე-19 საუკუნეში ჩაისახა აშშ-ში. ეს მუსიკა სამხრეთ შტატების ბამბის პლანტაციებში მომუშავე აფროამერიკელმა მონებმა დაამკვიდრეს. ბლუზმა აკადემიური სახე მე-20 საუკუნის დასაწყისში მიიღო, ისევე, როგორც ჯაზმა. ყოფილი მონები ფერმებიდან დიდ ქალაქებში მიდიოდნენ, ისინი რასობრივ შევიწროვებას გაურბოდნენ. სამხრეთში ჯაზის ცენტრად ქალაქი ნიუ ორლეანი მიიჩნეოდა. ბლუზისა და ჯაზის მუსიკოსების ნაწილი სამხრეთიდან ჩრდილოეთისკენ დაიძრა. მუსიკოსები გზადაგზა ლუკმაპურის საშოვნელად მღეროდნენ და მსმენელს საკუთარ სატკივარს უზიარებდნენ. უკრავდნენ ყველგან – პატარა ქალაქების ქუჩებსა თუ სატვირთო მატარებლების ვაგონებში, რომლებსაც ისინი გადასაადგილებლად იყენებდნენ, რათა მგზავრობაში ფული არ დაეხარჯათ. სამხრეთიდან გამოქცეული მუსიკოსები ჩრდილოეთის დიდ ქალაქ ჩიკაგოში ჩავიდნენ. სწორედ ამ ქალაქში შეიქმნა ბლუზის ჩიკაგოს სკოლა და ჯაზის ცენტრიც გახდა. ბლუზმენებმა და ჯაზის მუსიკოსებმა კი ძალიან შეიყვარეს რკინიგზა, რომელთაც არაერთი სიმღერა თუ კომპოზიცია მიუძღვნეს. 

დიუკ ელინგტონი

უპირველესად ვახსენოთ ლეგენდარული დიუკ ელინგტონი, რომელიც ამერიკაში მიიჩნევა, როგორც ჯაზმუსიკოსად, ისე კლასიკურ კომპოზიტორად. მან მატარებელს არაერთი ნაწარმოები მიუძღვნა. ყველაზე ადრეულია Choo Choo, რომელიც კომპოზიტორმა 1924 წელს დაწერა. შესანიშნავია 1933 წელს შექმნილი Daybreak Express („განთიადის ექსპრესი“), რომელიც თვალსაჩინოდ აჩვენებს კომპოზიტორისა და ზოგადად ჯაზის ორთქლმავლურ ხასიათს. საინტერესო ნაწარმოებია Track 360, რომელიც მუსიკოსმა 1958 წელს შეთხზა. თუმცა მის შემოქმედებაში ყველაზე გამორჩეულია Take The 'A' Train, ანუ „წაჰყევი „ა“ მატარებელს“. ეს არაა მხოლოდ ელინგტონის დაწერილი ჯაზის სტანდარტი, თუმცა უპოპულარულესი სწორედ მისი არანჟირების წყალობით გახდა. მისი თემა ბილი სტრეიჰორნმა მოიფიქრა და 1939 წლიდან დიუკ ელინგტონის ორკესტრის საფირმო კომპოზიციად იქცა. სათაური აღნიშნავს იმ პერიოდისთვის ახლად შემოღებულ მეტროს ხაზს, სახელწოდებით A, რომელიც მთელს ნიუ-იორკს კვეთდა: იწყებოდა აღმოსავლეთ ბრუკლინიდან, გრძელდებოდა ჰარლემში და ბოლოს ჩრდილოეთ მანჰეტენზე გადიოდა. ელინგტონმა სტრეიჰორნს თავის ორგანიზაციაში მუშაობა შესთავაზა და დაუფარა პიტსბურგიდან ნიუ-იორკამდე მგზავრობის ხარჯი. დიუკმა ბილს ფურცელზე დაუწერა, როგორ უნდა მისულიყო მეტროს მატარებლით მის სახლამდე. ფურცელზე პირველი წინადადება იყო: „წამოჰყევი „ა“ მატარებელს“. სტრეიჰორნი ამბობდა, რომ სწორედ ფურცელზე დაწერილი ელინგტონის ეს ფრაზა გახდა მისი შთაგონების წყარო. 1944 წლიდან Take The 'A' Train სიმღერადაც გადაიქცა, რომელიც პირველად მისი ტექსტის ავტორმა გოგონამ, ჯოია შერილმა შეასრულა. მოგვიანებით სიმღერა ელა ფიცჯერალდმაც არაერთხელ იმღერა.

1942 წელს ხმისჩამწერ ინდუსტრიაში პირველი ოქროს ჰიტი გახდა გლენ მილერის ორკესტრის მიერ შესრულებული Chattanooga Choo Choo, რომლის სინგლიც 1 200 000 ცალი გაიყიდა და მილერი „ოქროს დისკით“ დაჯილდოვდა. სიმღერის პოპულარობა, უპირველეს ყოვლისა, განაპირობა 1941 წელს გამოსულმა ფილმმა „მზიური ველის სერენადა“. სიმღერის ავტორები არიან კომპოზიტორი ჰარი უორენი და პოეტი მაკ გორდონი. კომპოზიციის სათაურში მოხსენიებულია ქალაქი ჩატანუგა, რომელშიც აშშ-ის ჩრდილოეთ და სამხრეთ ნაწილების დამაკავშირებელი სარკინიგზო მიმოსვლის მარშრუტების უმეტესობა გადიოდა. სიმღერაში ასეთი სიტყვებია: „ბოდიში, ეს ჩატანუგას მატარებელია? დიახ! 29-ე ლიანდაგი! გაქვთ ჩატანუგას მატარებლის ბილეთის საყიდელი ფული? დიახ, ბილეთი უკვე შევიძინე და ცოტა სახარჯო ფულიც მომრჩა. ოთხს რომ თხუთმეტი დააკლდება, პენსილვანიის სადგურიდან გახვალ. გაზეთს წაიკითხავ და უკვე ბალტიმორში ხარ. ვაგონ-რესტორანში სადილს მიირთმევ, დილით კი ლორით და კვერცხით უკვე კაროლინაში ისაუზმებ. სასტვენის ხმას რვაჯერ რომ გაიგონებ, იცი, რომ ტენესი უკვე აღარაა შორს. აბა, ჩაყარეთ მთელი ქვანახშირი, ტემპს ნუ შევანელებთ, ჩატანუგა, აი, მოვედით!“

1905 წელს გამოქვეყნდა ხალხური სიმღერის The Midnight Special-ის ტექსტი, რომელსაც შემდგომში ქანთრის, ბლუზის და როკის მომღერლებიც ასრულებდნენ. სიმღერას სამხრეთის შტატებში მღეროდნენ პატიმრები. მისი შინაარსი ერთგვარი ლეგენდაა, რომლის თანახმადაც ციხიდან პირველად მას გაათავისუფლებდნენ, ვინც შუაღამის სპეციალური რეისის (Midnight Special) შუქს დაინახავდა. განსაკუთრებით პოპულარული გახადა სიმღერა 1934 წელს სახელგანთქმული ამერიკელი ბლუზმენის, ლედბელის ვერსიამ. 1960-იანებში კი The Midnight Special ჯგუფმა Creedence Clearwater Revival შესანიშნავად შეასრულა.



არ შეიძლება არ ვახსენოთ ჩიკაგოს ბლუზის სკოლის დამაარსებელი მადი უოტერსის სიმღერა All Aboard („ყველანი გემბანზე“), რომელშიც ტუჩის ჰარმონიკით და სხვა ინსტრუმენტებით ოსტატურადაა გაცოცხლებული მატარებლის ორთქლმავლის და მისი საყვირის ხმები, ვაგონების მოძრაობის ტემპი და სხვა ნიუანსები. სიმღერის შინაარსიც, რა თქმა უნდა, მატარებელთანაა კავშირში. საოცრადაა გამუსიკებული მატარებლის ხმები The Doors-ის მიერ შესრულებულ სიმღერაში Mystery Train („იდუმალი მატარებელი“), სადაც ინსტრუმენტალისტების გარდა, მისი ვოკალისტი, ჯიმ მორისონიც ცდილობს, ხან მატარებლის საყვირის და ხან ლოკომოტივიდან ორთქლის გამოშვების ხმები გამოსცეს. სიმღერა ბლუზმენმა ჯუნიორ პარკერმა 1953 წელს სემ ფილიპსთან ერთად დაწერა. ავტორის და „დორსის“ გარდა ასრულებდნენ ისეთი შემსრულებლები, როგორებიც არიან: ელვისი, ბობ დილანი, „ლედ ზეპელინი“, ბრიუს სპრინგსტინი, კარლ პერკინსი და სხვები.

როგორც შეამჩნიეთ, როკზე და თანამედროვე მუსიკაზე გადავდივართ. მით უმეტეს, ბლუზი ამის საშუალებას გვაძლევს. ამიტომ ახლა გავიხსენებ ლეგენდარული ჯიმი ჰენდრიქსის ასევე ლეგენდარულ სიმღერას Hear My Train A Comin' („უსმინე, როგორ მოდის ჩემი მატარებელი“), რომელიც ამერიკელმა გიტარისტმა და მომღერალმა 1967 წელს ჩაწერა. ეს შესანიშნავი კომპოზიცია სავსეა ყველაფერ იმით, რაც ჩვენ ჯიმი ჰენდრიქსის შემოქმედებაში მოგვწონს: ენერგიით, დრაივით, წნევით, დიდებული საგიტარო სოლოპარტიით... ტექსტი კი ასეთი აქვს: „მესმის, როგორ მოდის ჩემი მატარებელი, უსმინე, როგორ მოდის ჩემი მატარებელი, სადგურში ველოდები მატარებლის მოსვლას, წამიყვანე ამ მარტოსული ქალაქიდან, სამწუხაროა, რომ აღარ გიყვარვარ, გოგონა, სამწუხაროა, რომ შენმა ხალხმა გამომაგდო მე, ცრემლები თვალებს წვავს, ქვემოთ, ღრმად ჩემს სულში, ღრმად ჩემს გულს წვავს, სამწუხაროა, რომ აღარ გიყვარვარ, გოგონა, სამწუხაროა, რომ შენ და მე უნდა დავცილდეთ, მესმის, როგორ მოდის ჩემი მატარებელი, უსმინე, როგორ მოდის ჩემი მატარებელი“.

მატარებელზე დაწერილ ჩემს ფავორიტ სიმღერებს შორის უნდა გავიხსენო ძალიან მელოდიური Long Train Running („გრძელი მატარებელი მოდის“), რომელიც The Doobie Brothers 1973 წელს შეასრულა და მაშინვე ჰიტი გახდა. Long Train Running მგზავრობისას მოსასმენ ნებისმიერ ნაკრებს დაამშვენებს.



საუკეთესოა ამერიკელი მუსიკოსის, კომპოზიტორის, პოეტისა და მსახიობის ტომ უეიტსის Downtown Train („ქალაქის მატარებელი“), რომელიც მოგვიანებით ისეთმა მუსიკოსებმაც გადაამღერეს, როგორებიც არიან: როდ სტიუარტი, მერი კარპენტერი, Everything But The Girl, ბობ სიგერი და სხვები. აქვე ვახსენებ ტომ უეიტსის ავსტრალიელი სულიერი ნათესავის, ნიკ ქეივის სიმღერას The Train Song („მატარებლის სიმღერა“). 1990 წელს მომღერალმა, კომპოზიტორმა, პოეტმა, მწერალმა და მსახიობმა ნიკ ქეივმა თავის ჯგუფ Bad Seeds-თან ერთად ორსიმღერიანი სინგლი გამოუშვა, რომელშიც შევიდა: „ხომალდის სიმღერა“ და „მატარებლის სიმღერა“. მატარებელი არა მარტო როკის, არამედ ელექტრონული მუსიკის და თანამედროვე კლასიკის კომპოზიტორთა შთაგონების წყაროც გახდა. თავში პირველი ელექტრონული კომპოზიცია Love On A Real Train („სიყვარული ნამდვილ მატარებელზე“) მომივიდა, რომელსაც გერმანული ელექტრონული ჯგუფი Tangerine Dream ასრულებს. სიმღერის პირველი ვერსია 1984 წელს გამოვიდა, თუმცა გვიანი ვერსიებიც ძალიან კარგი მოსასმენია. ამ ნაწარმოებს შემიძლია მთელი დღე ვუსმინო და არ მომბეზრდება.



ასევე, ძალიან მომწონს ელექტრონული მუსიკის კლასიკოსი ჯგუფის, Kraftwerk-ის Trans Europa Express. კიდევ ძალიან ბევრი კომპოზიცია მახსენდება მატარებელზე, მაგრამ ყველას ჩამოთვლა რომ დავიწყოთ, ალბათ, რამდენიმე ვრცელი სტატია დაგვჭირდება.

საქართველოშიც ძალიან კარგი სიმღერები იწერებოდა მატარებლებზე. უპირველეს ყოვლისა, მახსენდება საქართველოს პოლიტექნიკური ინსტიტუტის კვარტეტის, იგივე „გეპეის კვარტეტის“ სიმღერა „ექსპრესი წყალტუბო – ქუთაისი“, რომელიც 1950-იან წლებშია ჩაწერილი ლეგენდარულ „გეპეის ორკესტრთან“ (რომელსაც ზოგი „გეპეის ჯაზსაც“ უწოდებდა) ერთად. სიმღერა ორკესტრის ინსტრუმენტებით განსახიერებული ორთქლმავლის ისეთი ოსტატური ქშენით, სასიგნალო საყვირის ხმებით და დრაივით იწყება, გლენ მილერს რომ შეშურდებოდა.



კიდევ ვოკალურ-ინსტრუმენტული ანსამბლ „75“-ის ძალიან ცნობილ სიმღერა „ბაკურიანს“ გავიხსენებ, რომელსაც უჩა კორძაია მღეროდა. სიმღერაში ნახსენებია ბორჯომი – ბაკურიანის ვიწროლიანდაგიანი მატარებელი, რომელსაც ხალხმა „გუგული“ („კუკუშკა“) შეარქვა: „თეთრი რელსები, მთიდან ვეშვები და „კუკუშკა“ მიგვაქროლებს წინ“. „გუგული“ მატარებელზე კიდევ ერთი საბავშვო სიმღერა გამახსენდა, რომლის ტექსტიც ასე ჟღერს: „ჩემო პატარა გუგულო, პატარა მატარებელო, მთელი ბორჯომის ხეობის გულის გამხარებელო“...

უჩა კორძაია (საქსოფონზე) და „ვია 75“

მიუხედავად იმისა, რომ ახალ საუკუნეში თანამედროვე მატარებელს უფრო განსხვავებული ხმა აქვს, ვიდრე ძველს, იგი კვლავ ბევრი მუსიკოსის შთამაგონებელია. თანაც მატარებელზე იმდენი სიმღერაა დაწერილი, არ გამოილევა. თქვენც გექნებათ თქვენთვის გამორჩეული კომპოზიციები. შეგიძლიათ თქვენს სმარტფონში მათ თავი ერთ საქაღალდეში მოუყაროთ და უსმინოთ მატარებლით მგზავრობისას. მე კი ბედნიერ და მუსიკალურ მგზავრობას გისურვებთ!

ჟურნალი „მატარებელში საკითხავი“ #13  ზაფხული, 2019 წელი